Via pianist en componist Henrique Gomide stuitte het Apollo Ensemble in 2017 op de opera Auto da Catingueira van de Braziliaanse singer-songwriter Elomar Figueira Mello, Zowel Gomide als het Apollo Ensemble raakten gefascineerd door de wonderlijke mix van Monteverdi, Iberische klanken, westers verismo en Braziliaanse volksmuziek. Na een lange weg van vertalen en bewerken, reist het ensemble vanaf 6 juni door het land met De gitaren des doods, de Nederlandse bewerking van de opera. Elomars zoon, gitarist João Omar speelt ook mee. “Uiteindelijk waren ze heel enthousiast”, zegt Gomide.
Dat de van oorsprong Braziliaanse Henrique Gomide zo betrokken is bij het Apollo Ensemble heeft ook persoonlijke redenen. Hij is getrouwd met Daphne Oltheten, de dochter van de oprichters en huidige violiste van het ensemble. `Ik ken het ensemble goed`, zegt Gomide die ook een sprankelend viool-pianoduo met Daphne vormt. “Toen ik op de opera stuitte dacht ik meteen aan het Apollo Ensemble.”
Verrassing
De opera zelf was ook voor Gomide een verrassing. “Ik kende Elomar als singer-songwriter, maar wist niet dat hij ook opera’s had geschreven. In deze opera weet hij een mix te bewerkstelligen van de volksmuziek van de Sertão uit de Braziliaanse deelstaat Bahia, Monteverdi, Iberische gitaarmuziek, klassieke en romantische westerse opera-ideeën en meer.
Toen we er met het Apollo Ensemble wat mee wilden doen, duurde het even eer er een antwoord van Elomar kwam. Gedurende de lockdown hadden we wat fragmenten opgenomen en die naar zijn zoon en gitarist João Omar gestuurd. Toen ging alles rollen. João wilde graag praten en nam Elomar mee. Ze waren zeer enthousiast.”
Historische instrumenten
Vooral het idee van Gomide om de opera te bewerken voor het Apollo Ensemble en historische instrumenten te gebruiken vond direct weerklank. “Ik vond de klank van een barokviool en barokfluiten uitstekend bij de Monteverdiaanse vocale partijen passen. Al bracht dat wel een uitdaging mee: er bestond geen partituur van het werk, alleen wat schetsen. Ik was inmiddels zo betrokken bij het geheel dat ik toen besloten heb om de opname te transcriberen. Dat was ongeveer een jaar werk…
Nederlands
De oorspronkelijke versie van Auto da Catingueira was gedacht voor een klein instrumentaal ensemble bestaande uit gitaar, fluit (afgewisseld met klarinet), cello en nog een Braziliaanse gitaar in de slotscène. Gomide liet het geheel in het Nederlands vertalen door Mendel Hardeman die in zijn jeugd in Bahia leefde, en bewerkte het werk nadat hij het getranscribeerd had voor twee violen, blokfluiten en hobo, contrabas, fagot, gitaar en klavecimbel. “De zoon van Elomar wilde graag de gitaarpartij spelen dus hij is er alle voorstellingen bij. Een aantal gedeelten heb ik met toestemming van Elomar uitgebreid.”
Barokmuziek
Met de bewerking en het spelen op 415 Hz benadrukt het Apollo Ensemble vooral de inspiratie van de vroege barokmuziek in het algemeen en die van Monteverdi in het bijzonder. “De stijl van de opera staat dicht bij het recitativo accompagnato van Monteverdi. Daarnaast is het geheel gebaseerd op de traditie van de Cordelliteratuur.”
Cordelopera
Auto da Catingueira, De gitaren des doods in het Nederlands, is in feite een Cordelopera. Cordelliteratuur is een grote Braziliaanse traditie en verwijst naar boekjes die aan een koord (cordel) hangen op markten en kermissen. Het zijn doorgaans oude volksverhalen in de vorm van een gedicht die dan ter plekke worden voorgedragen en waarop verder geïmproviseerd kan worden. Auto da Catingueira is gebaseerd op deze Cordelboekjes.
Volksverhaal
Ook het verhaal van de opera is een oud volksverhaal. Dassanta, een meisje van nederige afkomst, begiftigd met een schoonheid ‘nog mooier dan de dood’ hoedt normaliter de geitenkudde van haar vader in het ‘veld van de zeven sterren’. Ze verlangt naar avontuur en wordt verliefd op de Kuddetrekker. Door de relatie met Dassanta kan de Kuddetrekker op afgunst van andere mannen rekenen. De opera eindigt met een zangduel tussen de Kuddetrekker en de Gitaardichter met als inzet de liefde van Dassanta. Dit duel eindigt in een tragedie waar Verdi en consorten jaloers op zouden zijn.
Braziliaanse sprankeling
Hoewel de opera onder regie van de Braziliaanse topregisseur André Heller-Lopes conform de wens van Elomar om het geheel in de taal van het land van opvoering te zingen in het Nederlands vertaald is, blijft de Braziliaanse sprankeling in de muziek volledig overeind. “De kracht van de Braziliaanse muziek is de enorme vermenging van verschillende culturen”, verklaart Gomide. “Iberische invloeden smelten samen met Afrikaanse muziek van de tot slaaf gemaakten en Europese elementen zoals de wals en de mazurka. Voeg daarbij nog wat muziek van de oorspronkelijke bevolking en een vleug magie en je hebt een veelkleurig geheel waar voor iedereen wat herkenbaars in zit. Precies dat maakt de opera van Elomar zo onweerstaanbaar.”
De gitaren des doods beleeft zijn voorpremière en première op 6 en 7 juni in Dronten en is tot en met 28 september op verschillende plekken in Nederland te zien.
Voor meer informatie en kaarten: apollo-ensemble.nl
